Nikšić kroz istoriju: Razvoj putne mreže i dolazak prvog automobila

Na tom putu izgrađen je i stari most na Moštanici.

Petar Šobajić piše da u tursko doba Nikšić nije imao kolskih puteva već da se „saobraćaj“ uglavnom odvijao starim konjskim putevima. Iz Podgorice i Risna robu su pregonili kiridžije (trgovci), a kiridžilukom su se od davnina bavili seljaci iz Nikšića, Grahova i Krivošija (za tovar od 120 kg plaćalo se od Risna do Nikšića 4 forinte). Do Risna je roba stizala lađom iz Trsta, a iz Risna su je špediteri upućivali trgovcima u Nikšić. Sam transport robe je trajao po dva dana i ali kad bi bilo ružno vrijeme bile su i velike teškoće jer se roba kvarila.

U periodu do Berlinskog kongresa nije se moglo govoriti o organizovanom prevozu putnika i robe jer su javne saobraćajnice bile pješački putevi. Tako se iz jednog teksta u crnоgоrskоm kаlеndаru „Grlicа“ iz 1835. gоdine može saznati o stanju pješačkih puteva u Crnoj Gori: „Dvа su glаvnа putа u Crnој Gоri: prvi i glаvniјi vоdi оd Kоtоrа prеkо Njеgušа, Cеtinjа, Dоbrskоg sеlа i Cеklinа nа Crnојеvićа riјеku, а drugi, rаstаvljајući sе sа prviјеm, оd Njеgušа idе prеkо Ćеklićа, Bјеlicа, Čеvа i Pјеšivаcа u Nikšićе, nо tаkо su i јеdаn i drugi nа mnоgiјеmа mјеstimа rđаvi i strmеni dа јеdvа kоnj nаtоvаrеn prеkо nji mоžе hоdаti, i zаtо sе gоtоvо svа trgоvinа nа mаzgаmа i žеnskiјеm plеćimа prеnоsi.“ Razlog ovakvom stanju nije, kako se moglo pretpostaviti, jedino u nedostatku finansijskih sredstava, ili neprohodnosti terena, već u naporima da se očuva sloboda, tj. od bojazni da bi bolje i podesnije saobraćajnice mogle biti saveznici neprijatelju.

Pоsliје Bеrlinskоg kоngrеsа, kada Crnа Gоrа pоstаје nеzаvisnа držаvа, počinje njeno teritorijalno širenje i izgrаdnjа prvih puteva. Tako je 1879. godine pоčеlа je izgrаdnjа prvоg kоlskоg putа u Crnој Gоri (Krstаc (Njеguši)-Cеtinjе), koji je završen 1881. gоdine. Nеkоlikо mјеsеci kаsniје, te iste godine zаvršеn је i put Cеtinjе – Riјеkа Crnојеvićа.

Prvi kolski put, kojim je Nikšić povezan sa Podgoricom i Cetinjem i dalje sa Kotorom, izrađen je 1892. godine, ali je tek 1894. godine izgradnjom Carevog mosta stavljen u punu funkciju. Sa izradom kolskog puta razvio se saobraćaj za robu teretnim kolima („karima“), a za putnike fijakerima („karucima“), i državnim kolima, „diližansom“. Kako je Kotor bio daleko od Nikšića i kako je prevoz kolima bio skup, uporedo se još održavao sa Risnom i kiridžijski saobraćaj koji je bio jeftiniji i brži.

Kada je u pitanju razvoj putne mreže na području Nikšića izgrađeni su sljedeći putevi u periodu do Prvog svjetskog rata: Danilovgrad – Nikšić (1886-1892 – 38 km); Nikšić – Župa (1901-1902 – 22 km); Nikšić – Šavnik (1905-1914 – 46 km); Nikšić – Grahovo (1905 – 1914 – 46,50 km); Bogetići – Ostrog (6 km) i Nikšić – Gornje Polje (9 km).

Izgradnja solidne putne mreže istovremeno je omogućila i uspostavljanje organizovanog javnog saobraćaja u Crnoj Gori pa je tako uprava pošta i telegrafa Crne Gore 1895. godine osnovala voznu poštu kao posebnu ustanovu, sa ciljem da vrši prevoz putnika i robe na savremeniji i brži način (diližanskim kolima). Ubrzo nakon uspostavljanja vozne pošte prevoz putnika i robe davan je u zakup javnim nadmetanjem. Najstariji poznati ugovor o zakupu, sklopljen je 23. septembra 1895. godine a zakupac je bio Jovan Vujica, nikšićki trgovac, koji je bio u obavezi da svakodnevno (i nedeljom), prevozi putnike i poštu na reaciji Podgorica – Nikšić i obratno. Ugovor je precizirano da kočijaši za vrijeme vršenja službe nose narodno odijelo i državni grb sa poštanskim znakom. Posebno je insistirano da kočijaši budu tačni u vršenju službe i da se uljudno ponašaju prema putnicima. Inače, vozna pošta je već u prvoj godini svog poslovanja raspolagala sa solidnim voznim parkom: velikim brojem kalešina sa 2 sjedišta, karoca sa 4 sjedišta, dilidžansi sa 6 sjedišta i nekoliko omnibusa za grupni prevoz putnika. 

Crna Gora je prva od evropskih država uvela automobilski prevoz putnika i pošte u vlastitoj režiji dok su u ostalim zemljama to obavljale privatne forme. Pojavu prvog automobila zabilježio je Glas Crnogorca koji u broju od 6. juna donosi sljedeći tekst: „U neđelju večer stigao je na Cetinje prvi automobil iz Kotora. U njemu je bio princ Burbonski, sin Don Karlosa, španjskog pretedenta, koji služi u carsko-ruskoj gardi“. Oduševljen automobilom, Jovo Popović, upravnik pošta i telegrafa Crne Gore, prilikom boravka u Parizu 1903. godine, naručio je kod forme „Delahue“ jedan automobil pogodan za prevoz putika i robe. Automobil je isporučen Crnoj Gori prvih dana jula 1903. godine, a već 9. istog mjeseca uveden je, umjesto diližansom, automobilski prevoz putnika. Na probnoj vožnji od Cetinja do Nikšića ovaj automobila je relaciju Cetinje – Rijeka Crnojevića prešao za 1 sat vremena; od Rijeke do Podgorice 1 sat i 45 minuta; od Podgorice do Danilovgrada 1 sat; od Danilovgrada do Nikšića 1 sat i 50 minuta. Cio ovaj put od Cetinja do Nikšića prešao je za 5 sati i 45 minuta (približno 20 km na sat) dok se na primjer sa diližansom isti put prelazio za 12 sati sa promjenom konja na tri mjesta (9 km na sat). Ovaj automobil firme „Delahue“ imao je jačinu 14-16 konjskih snaga, dva cilindra, dužinu 4 a širinu 1,85 metara, 10 sjedišta i prostor za prtljag posjedovao je tvrde gume širine 8,5 cm na prednjim a 9 cm na zadnjim točkovima. Kretao se brzinom koja nije prelazila 15 km na sat.

Međutim, ovaj se automobil nije pokazao pogodnim za brdske terene pa je je 1908. godine prevoz pošte i putnika izdat u zakup češkoj firmi „Laurin i Klement“. Firma je raspolagala sa 7 putničkih i 3 teretna automobila i jednom prikolicom.

Posle ujedinjenja i Nikšić je dobio nove veze kolskim putevima. Put, koji je prije rata izgrađen bio od Nikšića do Grahova, spojen je sa Risnom. Sa njegovim otvaranjem naglo je nestao kiridžluk, a malo pomalo i kolski saobraćaj. Njega su sve više zamjenjivali automobili. 1928. godine spojen je put od Vilusa preko Kosmaša sa Trebinjem, koja je u to vrijeme bila najbliža željeznička stanica Nikšiću. Sa ovim putem Nikšić je dobio još kraću vezu sa unutrašnjošću i na njega se odmah prenio skoro cio sabraćaj pa je put za Risan izgubio na značaju. Ovaj je put dug 76 km, automobil je prelazio za nepuna 3 sata. 1936. godine pušten je u saobraćaj i put od Nikšića preko Žabljaka za Pljevlja, tačnije spojen je Šavnik preko Žabljaka sa Pljevljima (98 km). On je zimi zbog snjegova bio uvijek neprohodan, ali je predstavljao najkraću vezu sa Beogradom i imao je u to vrijeme veliki turistički značaj. Za vrijeme аustrоugаrskе оkupаciје izgrađen je i put Risаn – Grаhоvо. 

   Boško Roganović