Nedjelja je Arhiva, evo kratkog istorijata kulturnog razvoja Nikšića

Godine 1456. Nikšić osvajaju Turci i u njihovim rukama je sve do 1877. godine. Kako je napisao Jovan Cvijić, „Nikšić je bio kazan u kojem je za posljednjih šest vjekova neprestano ključalo“.

„Crnogorska vojska oslobađa Nikšić 1877. godine i od tada Nikšić naseljavaju mahom školovani Crnogorci i Hercegovci, ljudi vični zanatskim i trgovačkim poslovima, koji gradu udahnjuju višestruk i dinamičan život i povezuju ga sa okolinom. Kralj Nikola ne odobrava spontani razvoj Nikšića, već želi moderan i snažan grad po ugledu na gradove u Evropi. Stoga, od poznatog arhitekte Josipa Sladea traži izradu urbanističkog plana koji je urađen već 1883. godine. Na osnovu Sladeovog plana 1900. godine podignut je Knjažev dvorac. Podiže se i velika Saborna crkva – spomenik crnogorskim i hercegovačkim ratnicima palim u bojevima u periodu 1875 – 1878. Iz tog vremena svojom veličinom i ljepotom ističe se kameni most na Zeti, nedaleko od grada. Rijeku premošćuje šesnaest svodova i  dva otvora. Dobija naziv Carev most, zbog pomoći ruskog cara. Treba istaći i važnu 1896. godinu, kada je sagrađena Pivara pod nazivom Onogošt. Pivaru označavaju kao začetak industrije ne samo u Nikšiću, nego i u Knjaževini Crnoj Gori“, priča Krivokapić.

Uz brz urbani i privredni razvoj, Nikšić u okrilju Crne Gore doživljava i kulturni procvat. Već 1881. godine u Nikšiću se osniva Gradska čitaonica, a tri godine kasnije – 1884. i Pozorišno društvo. Pokrenut je list „Nevesinje“ i osnovano Pjevačko i tamburaško  društvo „Zahumlje“. Naredne, 1899. godine Nikšić dobija štampariju i pokreće novi list – „Onogošt“.

„Nekoliko godina kasnije pojavljuje se list „Narodna misao“, glasilo prve opozicione stranke u Crnoj Gori. Godine 1884. u Nikšiću je osnovano pozorišno društvo koje je dalo svoju prvu predstavu 16. februara. Sljedeće, 1885. godine prikazana je predstava „Krst i kruna“ i tada se prvi put srećemo sa imenima Niko Martinović, Simat Pikić, Božo Katurić i Lazo Milutinović“, nastavlja ona.

Do pred kraj XIX vijeka u Nikšiću će čitaonica biti nosilac svih kulturnih zbivanja.

„Osnovni nosioci kulturnih i opšte-edukativnih programa su čitaonice i čitaonička društva. Balkanski ratovi usporavaju razvoj grada, a austrougarska okupacija donosi mu stradanja. Dok privreda u Nikšiću tavori, kultura u njemu bilježi nove značajne datume, događaje, stvaralaštvo…Kralj Nikola je 1898. godine Nikšićanima poklonio prvu štampariju koja je radila do 1907. godine. Nikšić je, osim te, imao tri štamparije: „Progres“ (1930-1941); „Njegoš“(1926-1930) i „Slobodnu misao“ (1922-1941), u kojima je štampano preko 200 naslova sa znatnim tiražom“, dodaje Krivokapić.

Kako podsjeća, od 1927. godine radila je izdavačka kuća braće Kavaja, a izdanja su objavljivana u bibliotekama „Djelo i ljudi“ i „ Zaslužni za otadžbinu“.

„Bitan podatak je taj da su ove dvije knjižare, po širenju, nabavci i prodaji knjiga prema broju stanovnika bile na prvom mjestu u Jugoslaviji. Viša gimnazija, osnovana 1920. godine, dvije decenije prije fašističke okupacije grada, gnijezdo je mlade inteligencije, izvor stvaralaštva i nosilac savremene misli. Društvo nikšićke čitaonice je prestalo sa radom pred Prvi svjetski rat. Poslije Prvog svjetskog rata intenzivno se razvija školstvo na području nikšićke opštine. Već 1919. godine na području Nikšića bilo je 29 osnovnih škola, a 1931. bilo ih je 38. Treba pomenuti i braću Šobajić koji su pomagali i pokretali prosvjetne ustanove. Novčano su pomagali škole, crkve, čitaonicu, pozorište, opštinu…“, objašnjava Krivokapić dodajući da su u tom periodu sela bila gusto naseljena, tako da su u gradu postojale dvije osnovne škole. 

U tom periodu, kako kaže, u Nikšiću radi i nekoliko štamparija i izlazi nekoliko listova, štampa se znatan broj knjiga, formiraju se knjižare i modernizuje se distribucija knjiga. Svaka škola na području Nikšića ima svoju biblioteku. Nakon Prvog svjetskog rata, Gimnazija je nastavila sa radom. Gimnazijska biblioteka je podijeljena na nastavničku,  biblioteku đačke družine „Budućnost“ i đačku biblioteku.

„Između dva rata u Nikšiću je postojala neka vrsta gradske biblioteke u kafani Pera Pejaka. U Nikšiću se 1944. godine otvara Gradska biblioteka koja u posleratnom periodu nastavlja bogatu kulturnu tradiciju koju je imalo Društvo nikšićke čitaonice do Prvog svjetskog rata. Godine 1951. izdvojena je trećina knjiga iz biblioteke da bi se formirao Zavičajni muzej. Početkom 1959. godine biblioteka je dobila nove prostorije sa depoom i čitaonicom koja je imala 40 sjedišta. Od tada biblioteka nabavlja osim beletristike, stručnu i naučnu literaturu, povećava spisak časopisa, revija i dnevnih listova“, nastavlja naša sagovornica dodajući da se u biblioteci povećava i broj stručnih radnika, tako da se knjižna produkcija stručno obrađuje.

Biblioteka „Njegoš“ 1965. godine gubi samostalni status jer prelazi u novoformiranu Zajednicu kulturnih ustanova (1966 – 1976), koju čine Arhiv, Muzej i Biblioteka „Njegoš“. U sklopu rada biblioteke razvija se izdavačka djelatnost (edicija „ Nikšićke sveske“).

„Uz biblioteku „Njegoš“ valja pomenuti i biblioteku Učiteljske škole koja je 1948. godine iz Herceg Novog preseljena u Nikšić. Vremenom je Učiteljska škola prerasla u Pedagošku akademiju, kasnije u Nastavnički fakultet čija je biblioteka 1985. godine imala 140.000 knjiga. Od polovine 50-ih do polovine 70-ih bibliotekarska djelatnost dobija drugo obilježje. Po selima se zatvaraju domovi kulture, a sa njima i njihove biblioteke. Sedamdesetih Nikšić postaje jak ekonomski, administrativni, školski i kulturni centar. Pri Željezari „Boris Kidrič“ formira se velika biblioteka. Takođe je formiran Školski centar „Tvrdko Bijelić“, koji je sa dvije srednje škole – Ekonomskom i Gimnazijom, činio Srednjoškolski centar. Godine 1975. formira se Centar za kulturu Nikšić na osnovu samoupravnog sporazuma od 7. maja 1976. godine. Sačinjavaju ga četiri organizacione jedinice: Arhiv i Biblioteka, Muzej i Galerija, Bioskop i Amaterizam“, rekla je Krivokapić ističući da početkom 1981. godine biblioteka prelazi u adaptirane prostorije Dvorca kralja Nikole i njen fond iznosi  45.000 knjiga.

Arhivski odsjek u Nikšiću je osnovan 1. septembra 1959. godine kao organizaciono-radna jedinica Državnog arhiva Crne Gore(DACG). Svoju funkciju zaštite arhivske građe vrši u sklopu Zavičajnog muzeja da bi 1966. godine bila konstituisana Zajednica kulturnih ustanova koju čine Arhiv, Muzej i Biblioteka. Od 1976. Arhiv svoju funkciju obavlja u sklopu Centra za kulturu, da bi 1992. reorganizacijom arhivske službe u Crnoj Gori, Arhiv u Nikšiću postao Odsjek DACG, tako da i danas funkcioniše u sklopu te institucije.

Nikšićko pozorište vuče korijene od 1884. godine kada je osnovano pozorišno društvo, a 1919. počinje sa radom umjetnička grupa „Milutinović“, u periodu 1921-1927 postoji društvo „Budućnost“ koje je prikazalo nekoliko predstava.

„U prvim poslijeratnim godinama od članova Centralno-kulturno-umjetničke grupe CASNO-a formirano je sindikalno-umjetničko društvo „Radoje Dakić“. Uspjesi amaterske družine doveli su do odluke o formiranju Narodnog pozorišta u Nikšiću 15. marta 1949. godine. Odlukom Narodnog odbora grada Nikšića, br. 2960 za upravnika je postavljen Veljko Šakotić, a za sekretara  Veljko Mandić. Od 1949. do 1965. godine, pozorište je postiglo istorijske rezultate, a 31. jula 1965. godine Narodno pozorište prestaje sa radom kao profesionalno pozorište. Ne treba komentarisati koliko je ova odluka pogubno djelovala na pozorišnu djelatnost Nikšića. Treba napomenuti djelovanje dramske sekcije koja je ostavila značajan pečat na kulturu u Nikšiću“, naglašava Krivokapić.

Zavičajni muzej Nikšić osnovao je Narodni odbor opštine Nikšić 1950. godine na inicijativu Ministarstva prosvjete Narodne republike Crne Gore na Cetinju. Ova ustanova pripada tipu kompleksnih muzeja. Za posjetioce je otvoren 1958. godine. Od tog vremena smješten je u Dvorcu kralja Nikole. Od 1953. Muzej je vršio otkup i pribiranje muzejskih objekata i eksponata sa teritorije nikšićkog i šavničkog sreza.

„Nikšić je poslije oslobođenja 1945. godine, za pedeset godina u slobodi, narastao od 4.000 na 60.000 stanovnika 1991. godine. Razvijao se u industrijski, obrazovno-kulturni, zdravstveni, sportski, hotelsko-ugostiteljski centar u Crnoj Gori – u kulturnom smislu i dalje dinamičan, privlačan i interesantan grad“, zaključuje Krivokapić.

Počela „Neđelja Arhiva“

Distribucijom propagandnog materijala i isticanjem panoa na vidnim mjestima u gradu juče je počela manifestacija „Neđelja Arhiva“. Predviđeno je više programskih aktivnosti, kao što je posjeta učenika VII razreda OŠ “Mileva Lajović Lalatović” danas i sjutra, koji će slušati predavanje o Arhivu i arhivskoj djelatnosti, kao i o značaju arhivskog dokumenta.

U četvrtak, 7. juna sa početkom u 11h, planirana je posjeta predstavnika lokalne uprave, upoznavanje sa radom Arhiva, značajem saradnje na polju zaštite arhivske građe, dok će u petak, 8. juna biti organizovan Dan otvorenih vrata.

Svim posjetiocima koji bi da saznaju nešto više o Arhivu i arhivskoj građi, na raspolaganju će biti osoblje Arhivskog odsjeka Nikšić, zajedno sa načelnicom Violetom Krivokapić.

Organizator ovog događaja je Državni arhiv Crne Gore – Arhivski odsjek Nikšić, a u okviru Nikšićke kulturne scene 2018.